ჰერეთი - ისტორია, გეოგრაფია, კულტურა და თანამედროვე მდგომარეობა
ჰერეთი ისტორიული რეგიონია, რომელიც მდებარეობს კავკასიის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში, ისტორიულად ქართლის (იბერიის) სამეფოსა და კავკასიის ალბანეთს შორის არსებულ ტერიტორიაზე. მისი გეოგრაფიული მდებარეობა განაპირობებდა მის სტრატეგიულ მნიშვნელობას, რადგან იგი წარმოადგენდა ერთგვარ ხიდს აღმოსავლეთ და დასავლეთ კავკასიას, ასევე ჩრდილოეთისა და სამხრეთის ცივილიზაციებს შორის. ისტორიულად, ჰერეთი იყო არა მხოლოდ პოლიტიკური და სამხედრო თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი ერთეული, არამედ გამორჩეული კულტურული ცენტრიც, რომელმაც ღრმა კვალი დატოვა როგორც საქართველოს, ისე მთლიანად კავკასიის ისტორიაში. დღეს, ჰერეთის ისტორიული ტერიტორია გაყოფილია ორ სახელმწიფოს, საქართველოს (კახეთის მხარის აღმოსავლეთი ნაწილი) და აზერბაიჯანის (ძირითადად ბელაქანის, ზაქათალისა და ყახის რაიონები), შორის. ეს დანაწილება XX საუკუნის 20-იანი წლების საბჭოთა პოლიტიკის პირდაპირი შედეგია, თუმცა ჰერეთი კვლავაც რჩება ქართული ისტორიული მეხსიერების, კულტურისა და იდენტობის განუყოფელ და მეტად მტკივნეულ ნაწილად.
2. გეოგრაფიული მდებარეობა
ჰერეთი ისტორიულად მოიცავდა ვრცელ ტერიტორიას, რომელიც ჩრდილოეთიდან ესაზღვრებოდა კავკასიონის მთავარ ქედს, აღმოსავლეთით მდინარე მტკვრისა და ალაზნის შესართავს (ზოგიერთი წყაროთი, მდინარე გიშისწყალს ან უფრო აღმოსავლეთით მდებარე ტერიტორიებს), სამხრეთით მდინარე მტკვარს, ხოლო დასავლეთით მდინარე ალაზნის შუა წელს და კახეთის სამთავროს. თანამედროვე ადმინისტრაციული დაყოფით, ეს მოიცავს საქართველოს კახეთის მხარის აღმოსავლეთ ნაწილს (მაგალითად, ლაგოდეხის მუნიციპალიტეტის ნაწილს) და აზერბაიჯანის რესპუბლიკის ჩრდილო-დასავლეთ რაიონებს: ბელაქანს, ზაქათალასა და ყახს.
ისტორიულად, ჰერეთის მნიშვნელოვანი ცენტრები იყო ქალაქები: შაქი (შაქიხი, ნუხა – მდებარეობდა მდინარეების გიშისწყლისა და ქიშისწყლის ხეობებში, თუმცა ისტორიული შაქი სხვადასხვა ადგილას იხსენიება), ხორანთა (სავარაუდოდ, თანამედროვე ნუხას მიდამოებში ან მის აღმოსავლეთით), მოგვიანებით ბელაქანი, ზაქათალა, ყახი. რეგიონი გამოირჩევა მრავალფეროვანი ლანდშაფტით: კავკასიონის თოვლიანი მწვერვალებიდან დაწყებული, ალაზნის ველის ნაყოფიერი მიწებით დამთავრებული. კლიმატი აქ ზომიერად თბილი და ნოტიოა, რაც ხელს უწყობდა სოფლის მეურნეობის, განსაკუთრებით მევენახეობა-მეღვინეობისა და მეაბრეშუმეობის განვითარებას.
ჰერეთის სტრატეგიული მდებარეობა განპირობებული იყო იმით, რომ იგი კვანძავდა მნიშვნელოვან სავაჭრო-საქარავნო გზებს, რომლებიც ერთმანეთთან აკავშირებდა არა მხოლოდ იბერიასა და ალბანეთს, არამედ უფრო შორეულ რეგიონებსაც – სომხეთს, სპარსეთსა და ჩრდილო კავკასიას. ამან ხელი შეუწყო რეგიონის ეთნიკურ და კულტურულ მრავალფეროვნებას. აქ ისტორიულად ცხოვრობდნენ ჰერები (ერთ-ერთი ქართველური ტომი), ალბანელები, წანარები (წოვა-თუშები), დაღესტნელი ტომები (ლეკები, ხუნძები), სომხები, ირანული მოდგმის ხალხები და მოგვიანებით თურქული მოდგმის ტომები. ეს მრავალფეროვნება აისახა რეგიონის კულტურაზე, ტრადიციებსა და ტოპონიმიკაზე.
3. სახელის წარმოშობა
ჰერეთის სახელწოდების ეტიმოლოგია, როგორც თქვენს ტექსტშია აღნიშნული, ტრადიციულად უკავშირდება ქართულ საისტორიო წყაროებში მოხსენიებულ მითიურ პატრიარქს, ჰეროსს. "ქართლის ცხოვრების" მიხედვით, ჰეროსი იყო თარგამოსის (ქართველთა, სომეხთა, ალბანელთა და ჩრდილოკავკასიელთა ლეგენდარული წინაპრის) ერთ-ერთი ძე. ჰეროსს წილად ხვდა "ქვეყანა თურფა, ალაზანსა და მტკვარსა შორის, ვიდრე ტყეტბამდე, რომელსა აწ ჰქვიან ხორნაბუჯი". მანვე დააარსა ქალაქი ჰერეთი, რომელიც მოგვიანებით (სავარაუდოდ, VIII-IX საუკუნეებში) ხორანთის ან ხორნაბუჯის სახელით გახდა ცნობილი.
მიუხედავად ამ ლეგენდარული გადმოცემისა, ზოგიერთი მკვლევარი სახელწოდება "ჰერეთს" უკავშირებს უფრო ადრეულ პერიოდს და შესაძლოა, კავკასიის ალბანეთის ტომობრივ სამყაროს. თავად ტომი "ჰერები" (ან "სუჯები") ანტიკური წყაროებითაც დასტურდება კავკასიის ალბანეთის ტერიტორიაზე. დროთა განმავლობაში, ამ ტომის გაქართველებისა და რეგიონში ქართული პოლიტიკური და კულტურული გავლენის ზრდასთან ერთად, სახელწოდება "ჰერეთი" მთელ მხარეზე გავრცელდა. ეს მითიური გადმოცემა, მიუხედავად მისი ისტორიული სიზუსტისა, ხაზს უსვამს ჰერეთის ღრმა და ორგანულ კავშირს ქართულ ისტორიულ-კულტურულ სამყაროსთან ქართველი ერის ფორმირების ადრეული ეტაპებიდანვე.
4. ისტორიული მიმოხილვა
4.1. ადრეული ისტორია
ჰერეთის ტერიტორია უძველესი დროიდან იყო დასახლებული. არქეოლოგიური მასალა ადასტურებს აქ ადამიანის ცხოვრების კვალს ჯერ კიდევ ქვის ხანიდან. ადრე ანტიკურ ხანაში ჰერეთი კავკასიის ალბანეთის სახელმწიფოებრივი გაერთიანების შემადგენლობაში შედიოდა ან მისი უშუალო გავლენის სფეროს წარმოადგენდა. ამ პერიოდში აქ მცხოვრები ტომები, მათ შორის ჰერები, ალბანეთის პოლიტიკურ და კულტურულ ორბიტაში იყვნენ მოქცეული.
ქართლის (იბერიის) სამეფოს გაძლიერებასთან ერთად, განსაკუთრებით V საუკუნიდან, მეფე ვახტანგ გორგასლის აქტიური პოლიტიკის შედეგად, ჰერეთი თანდათანობით იბერიის გავლენის ქვეშ ექცევა და მისი ერთ-ერთი საერისთავო ხდება. ამ პერიოდიდან იწყება ჰერეთის მოსახლეობის ინტენსიური გაქართველების პროცესი, რაც გულისხმობდა ქართული ენის, კულტურისა და შემდგომში ქრისტიანული სარწმუნოების (ქართული მართლმადიდებლური წესით) გავრცელებას. ვახტანგ გორგასალმა ჰერეთში საეპისკოპოსო კათედრაც დააარსა, რაც ამ რეგიონის როგორც პოლიტიკურ, ისე რელიგიურ ინტეგრაციას ისახავდა მიზნად.
4.2. დამოუკიდებელი სამთავრო და სამეფო
არაბთა შემოსევებმა VII-VIII საუკუნეებში კავკასიაში პოლიტიკური რუკა მნიშვნელოვნად შეცვალა. არაბთა სახალიფოს წინააღმდეგ ბრძოლებისა და ცენტრალური ხელისუფლების შესუსტების ფონზე, VIII საუკუნის შუა ხანებიდან ჰერეთი თანდათანობით დამოუკიდებელ სამთავროდ ყალიბდება. ჰერეთის მთავრები, რომლებიც ხშირად "რანთა და კახთა მეფეებად" ან "შაქის მფლობელებად" იწოდებოდნენ, აქტიურ საგარეო პოლიტიკას ატარებდნენ.
893 წელს ჰერეთის მთავარმა გრიგოლ ჰამამმა (ადარნერსე პატრიკმა) სამეფო ტიტული მიიღო და ჰერეთი დამოუკიდებელ სამეფოდ გამოცხადდა. ეს იყო ჰერეთის პოლიტიკური აღზევების დასაწყისი. X საუკუნეში ჰერეთის სამეფომ განსაკუთრებულ ძლიერებას მიაღწია მეფე იოანე სენექერიმის (951–959 წწ.) მმართველობის დროს. მან წარმატებით ილაშქრა მეზობელ კავკასიის ალბანეთის ტერიტორიებზე (მდინარე მტკვრის მარჯვენა სანაპირო) და კახეთის სამთავროს ნაწილიც დაიკავა. ამ გამარჯვებების შედეგად იოანე სენექერიმმა "წანართა მეფის" ტიტულიც მიიღო. სწორედ ამ პერიოდში, იოანე სენექერიმის დედამ, დედოფალმა დინარმა (რომელიც ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონთა შთამომავალი იყო), მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა ჰერეთის საბოლოო გაქრისტიანებაში და აღმოსავლური (დიოფიზიტური) მართლმადიდებლობის განმტკიცებაში, რითაც ჰერეთი საბოლოოდ დაუკავშირდა ქართულ კულტურულ-რელიგიურ სამყაროს და გამოეყო მონოფიზიტურ ალბანეთსა და სომხეთს.
4.3. კახეთ-ჰერეთის სამეფო
იოანე სენექერიმის გარდაცვალების შემდეგ, 959 წლიდან, ჰერეთის სამეფო რამდენადმე დასუსტდა და მეზობელი მმართველების, კერძოდ კახეთის ქორეპისკოპოსების (მაგალითად, დავით ქორეპისკოპოსი, 976–1010 წწ.) და ერთიანი საქართველოს მეფის, ბაგრატ III-ის (978-1014 წწ.) თავდასხმების ობიექტი გახდა. ბაგრატ III-მ დროებით შეძლო ჰერეთის დამორჩილება, თუმცა მისი გარდაცვალების შემდეგ ჰერეთმა კვლავ დაიბრუნა დამოუკიდებლობა.
1020-იან წლებში კახეთის ენერგიულმა მმართველმა, კვირიკე III დიდმა (1010–1037 წწ.), საბოლოოდ შეძლო ჰერეთის შემოერთება და ჩამოაყალიბა ერთიანი კახეთ-ჰერეთის სამეფო. ამ გაერთიანებულ სამეფოს ხშირად "რანთა და კახთა სამეფოს" უწოდებდნენ. კვირიკე III-ის დედაქალაქი თელავი იყო, თუმცა ჰერეთი ინარჩუნებდა თავის მნიშვნელობას და მის ტერიტორიაზე არსებული ციხე-ქალაქები (მაგალითად, ბოჭორმა, ხორნაბუჯი) სამეფოს მნიშვნელოვან საყრდენ პუნქტებს წარმოადგენდა.
4.4. ერთიანი საქართველოს ნაწილი
კახეთ-ჰერეთის სამეფომ დამოუკიდებლობა XI საუკუნის ბოლომდე შეინარჩუნა. თუმცა, ერთიანი საქართველოს გაძლიერების პროცესში, 1104 წელს, საქართველოს უდიდესმა მეფემ, დავით IV აღმაშენებელმა (1089–1125 წწ.), საბოლოოდ დაამარცხა კახეთ-ჰერეთის მეფე აღსართან II და ეს სამეფო ერთიან საქართველოს შემოუერთა. ჰერეთი ამიერიდან ერთიანი საქართველოს სამეფოს ადმინისტრაციული ერთეული – საერისთავო გახდა. დავით აღმაშენებლის ეს ნაბიჯი უმნიშვნელოვანესი იყო საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობისა და პოლიტიკური ერთიანობის განსამტკიცებლად. ჰერეთი საქართველოს შემადგენლობაში დარჩა თამარ მეფის ოქროს ხანაშიც და შემდგომ პერიოდშიც, მონღოლთა შემოსევებამდე. ამ პერიოდში რეგიონში ქართული კულტურა და მმართველობა კიდევ უფრო განმტკიცდა.
ერთიანი საქართველოს სამეფოს პოლიტიკური დაშლის შემდეგ, 1466 წელს, ჰერეთი კვლავ კახეთის სამეფოს გვირგვინის ქვეშ მოექცა და მის განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენდა მომდევნო საუკუნეების განმავლობაში.
4.5. უცხოური გავლენა და ისლამიზაცია
XV საუკუნიდან მოყოლებული, კავკასიაში რთული პოლიტიკური ვითარების გამო, ჰერეთი, ისევე როგორც მთლიანად კახეთის სამეფო, ხშირად ხდებოდა მძლავრი უცხოური იმპერიების – ირანული (ყარა-ყოინლუ, აყ-ყოინლუ, სეფიანები, აფშარიდები, ყაჯარები) და ოსმალეთის – აგრესიისა და გავლენის ობიექტი. ეს პერიოდი ხასიათდებოდა გამუდმებული ომებით, მოსახლეობის აყრითა და რეგიონის ეკონომიკური დაცემით.
განსაკუთრებით მძიმე იყო XVII საუკუნე, როდესაც ირანის შაჰმა, აბას I-მა, კახეთის სამეფოს წინააღმდეგ რამდენიმე დამანგრეველი ლაშქრობა მოაწყო. ამ პერიოდში მან ჰერეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, დაღესტნელი ფეოდალების (წახურელი და ავარიელი ხანების) მხარდაჭერით, ჩამოაყალი bijna-დამოუკიდებელი პოლიტიკური ერთეულები, როგორიცაა ელისუს (ილისუს) სასულთნო. ელისუს სულთნები, რომლებიც თავდაპირველად ქართველი ფეოდალები იყვნენ (მაგალითად, გვარად ინგილოები, შემდგომში დონიშვილები), იძულებულნი გახდნენ მიეღოთ ისლამი და ირანის ვასალები გამხდარიყვნენ. ამ პერიოდიდან იწყება ჰერეთის მოსახლეობის ნაწილის (განსაკუთრებით ფეოდალური ზედაფენისა და მათდამი დაქვემდებარებული გლეხობის) იძულებითი ან ნებაყოფლობითი ისლამიზაცია. სწორედ ამ პროცესს უკავშირდება ტერმინ "საინგილოს" გაჩენა (სავარაუდოდ, XIX საუკუნეში), რაც "ახლად მოქცეულს", "ახლად დამორჩილებულს" ან "ინგილოთა მხარეს" ნიშნავს და ძირითადად ჰერეთის იმ ნაწილს აღნიშნავს, რომელიც დღეს აზერბაიჯანის შემადგენლობაშია და სადაც ისლამიზებული ქართველები (ინგილოები) ცხოვრობენ. მიუხედავად ამისა, ჰერეთის მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი ქრისტიანულ სარწმუნოებას ინარჩუნებდა.
5. გამოყოფა საქართველოს შემადგენლობიდან
ჰერეთი, როგორც ისტორიული კახეთის განუყოფელი ნაწილი, რუსეთის იმპერიის მიერ ქართლ-კახეთის სამეფოს ანექსიის (1801 წ.) შემდეგ, ტფილისის გუბერნიის შემადგენლობაში შევიდა (ძირითადად, როგორც ზაქათალის ოკრუგი). საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის არსებობის პერიოდში (1918-1921 წწ.) ჰერეთი კვლავ საქართველოს განუყოფელი ნაწილი იყო.
საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ, 1921 წლის 5 ივლისს (და არა 15 ნოემბერს, როგორც თქვენს ტექსტშია, თუმცა საბოლოო დემარკაცია და ხელშეკრულებები მოგვიანებით გაფორმდა), რუსეთის კომუნისტური პარტიის (ბოლშევიკების) კავკასიის ბიუროს (კავბიუროს) გადაწყვეტილებით, რომელსაც ხელმძღვანელობდნენ სერგო ორჯონიკიძე და იოსებ სტალინი, ისტორიული ჰერეთის მნიშვნელოვანი ნაწილი – ზაქათალის ოლქი (დაახლოებით 3650 კვ. კმ, რომელიც მოიცავდა ბელაქნის, ზაქათალისა და ყახის რაიონებს) – ადმინისტრაციულად გადაეცა აზერბაიჯანის საბჭოთა სოციალისტურ რესპუბლიკას. ეს გადაწყვეტილება ფორმალურად გაფორმდა 1922 წელს საქართველოსა და აზერბაიჯანის სსრ-ებს შორის გაფორმებული ხელშეკრულებით საზღვრების დემარკაციის შესახებ.
ეს ნაბიჯი, რომელიც ქართული საზოგადოების პროტესტის მიუხედავად განხორციელდა, დღემდე რჩება უკიდურესად მტკივნეულ და სადავო საკითხად საქართველოს ისტორიაში. გადაწყვეტილების მიღებისას არ იქნა გათვალისწინებული რეგიონის ისტორიული კუთვნილება, ეთნიკური შემადგენლობა (იმ დროისთვისაც კი ქართველები და ქრისტიანი ინგილოები მნიშვნელოვან ნაწილს შეადგენდნენ) და ადგილობრივი მოსახლეობის სურვილი. ეს იყო ტიპური ბოლშევიკური "გაყავი და იბატონე" პოლიტიკის გამოვლინება, რომლის მიზანიც კავკასიის რესპუბლიკებს შორის სადავო ტერიტორიების შექმნა და მათი მოსკოვზე დამოკიდებულების გაზრდა იყო.
6. თანამედროვე მდგომარეობა
დღესდღეობით, ისტორიული ჰერეთის ტერიტორია, როგორც აღინიშნა, გაყოფილია საქართველოსა და აზერბაიჯანს შორის. საქართველოს ფარგლებში მოქცეული ნაწილი კახეთის მხარის ლაგოდეხის, ნაწილობრივ ყვარლისა და თელავის მუნიციპალიტეტებს მოიცავს. აზერბაიჯანის შემადგენლობაშია ბელაქანის, ზაქათალისა და ყახის რაიონები, რომლებსაც ხშირად საინგილოს სახელითაც მოიხსენიებენ.
6.1. ქართველები აზერბაიჯანში (ინგილოები)
აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე, ძირითადად ყახის, ზაქათალისა და ბელაქანის რაიონებში, კომპაქტურად ცხოვრობენ ეთნიკური ქართველები, რომლებსაც ინგილოებს უწოდებენ. მათი ზუსტი რაოდენობის დადგენა რთულია, რადგან ოფიციალური სტატისტიკა ხშირად არ ასახავს რეალურ სურათს. არაოფიციალური მონაცემებით, მათი რიცხვი რამდენიმე ათეული ათასია (თქვენს ტექსტში ნახსენები 81,000 შესაძლოა გადაჭარბებული იყოს, უფრო რეალისტურია 15,000-დან 30,000-მდე, თუმცა ზუსტი აღწერა აუცილებელია).
ინგილოები ორ ძირითად ჯგუფად იყოფიან:
ქრისტიანი ინგილოები: ძირითადად ცხოვრობენ ყახის რაიონის სოფლებში (ყახინგილო, ალიბეგლო, მეშაბაში, ყოთოქლო და სხვ.). ისინი ინარჩუნებენ ქართულ მართლმადიდებლურ სარწმუნოებას, ქართულ ენას (ინგილოურ კილოს) და კულტურულ ტრადიციებს.
მუსლიმი ინგილოები: ძირითადად ცხოვრობენ ზაქათალისა და ბელაქანის რაიონებში. მათ მიიღეს ისლამი (სუნიტური მიმდინარეობა) XVII-XIX საუკუნეებში, თუმცა ბევრმა მათგანმა შეინარჩუნა ქართული ენა და კულტურის ელემენტები. ზოგიერთ სოფელში დღესაც საუბრობენ ინგილოურ კილოზე.
ადგილობრივი ქართველები (ინგილოები) საუკუნეების განმავლობაში ინარჩუნებენ თავიანთ ეროვნულ იდენტობას, ენასა და ტრადიციებს, მიუხედავად რთული ისტორიული პერიპეტიებისა და თანამედროვე გამოწვევებისა.
თანამედროვე გამოწვევები (აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე მცხოვრები ქართველებისთვის):
განათლება ქართულ ენაზე: მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთ სოფელში ფუნქციონირებს ქართულენოვანი სკოლები ან სექტორები, მათი მდგომარეობა ხშირად არადამაკმაყოფილებელია. არსებობს პრობლემები სახელმძღვანელოების, კვალიფიციური პედაგოგების, ინფრასტრუქტურის (როგორც თქვენს ტექსტშია ნახსენები მეშაბაშის სკოლის მაგალითი) კუთხით. ეს ართულებს ახალი თაობისთვის მშობლიურ ენაზე სრულფასოვანი განათლების მიღებას და ზრდის ასიმილაციის რისკებს.
რელიგიური უფლებები და კულტურული მემკვიდრეობის დაცვა: ქრისტიან ინგილოებს აქვთ შეზღუდული წვდომა ზოგიერთ ისტორიულ ტაძარზე. კურმუხის წმ. გიორგის ეკლესიაში, მართალია, გარკვეულ დღეებში (გიორგობა – 6 მაისი და 23 ნოემბერი) ეძლევათ მსახურების ჩატარების უფლება, მაგრამ ეს არ არის საკმარისი სრულფასოვანი რელიგიური ცხოვრებისთვის. მრავალი სხვა ქართული ტაძარი (მაგალითად, ლექეთის მონასტერი, ბოდბისხევის ეკლესია და სხვ.) საჭიროებს სასწრაფო ყურადღებას, რესტავრაციასა და დაცვას. ზოგიერთ შემთხვევაში, რესტავრაციისას იცვლება ტაძრების ავთენტური სახე. ჯვრის აღდგენის საკითხი კურმუხზე, როგორც აღნიშნეთ, ამის ნათელი მაგალითია.
კულტურული იდენტობის შენარჩუნება: გლობალიზაციისა და დომინანტური კულტურის გავლენის პირობებში, არსებობს ქართული ენისა და ტრადიციების თანდათანობითი დაკარგვის საფრთხე, განსაკუთრებით ახალგაზრდა თაობაში. საქართველოს მხრიდან კულტურული მხარდაჭერა (წიგნების მიწოდება, კულტურული ღონისძიებების ორგანიზება, საგანმანათლებლო პროგრამები) ძალზე მნიშვნელოვანია.
სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა: რეგიონის სოციალურ-ეკონიკური განვითარების დონე გავლენას ახდენს ადგილობრივი მოსახლეობის, მათ შორის ქართველების, კეთილდღეობაზე. სამუშაო ადგილების სიმცირემ და ეკონომიკურმა სირთულეებმა შესაძლოა ხელი შეუწყოს მიგრაციას.
ინფორმაციული ვაკუუმი: ზოგჯერ ადგილობრივ ქართველებს შეზღუდული აქვთ წვდომა ქართულენოვან ინფორმაციაზე, მედიასაშუალებებზე, რაც ართულებს მათ კავშირს საქართველოსთან.
საქართველოსა და აზერბაიჯანს შორის კეთილმეზობლური ურთიერთობების ფარგლებში ამ საკითხების გადაწყვეტა უმნიშვნელოვანესია რეგიონში მცხოვრები ქართველების უფლებებისა და კულტურული იდენტობის დასაცავად.
7. ისტორიული და კულტურული ძეგლები ჰერეთში (საინგილოში)
ჰერეთი მდიდარია უმნიშვნელოვანესი ისტორიული და კულტურული ძეგლებით, რომლებიც ასახავენ რეგიონის მრავალსაუკუნოვან და მრავალფეროვან ისტორიას. ბევრი მათგანი ქართული ხუროთმოძღვრების გამორჩეული ნიმუშია.
ქურმუხის წმინდა გიორგის ეკლესია (ყახის რაიონი, სოფ. კურმუხი)
მდებარეობა: მდებარეობს სოფელ კურმუხის მახლობლად, მაღალ მთაზე, მდინარე კურმუხჩაის მარცხენა ნაპირას.
ისტორია და აღწერა: ტაძარი უძველესი სალოცავის ადგილზეა აგებული. არსებული ეკლესია, სავარაუდოდ, XIII-XIV საუკუნეებით თარიღდება (ან უფრო ადრეული ფენებით, შესაძლოა XII ს.), თუმცა გადაკეთებულია გვიან შუა საუკუნეებში. ზოგიერთი წყარო მის აგებას XII საუკუნის დასაწყისს, დავით აღმაშენებლის ეპოქას უკავშირებს, როდესაც მან ჰერეთი შემოიერთა და აქ ქრისტიანობის განსამტკიცებლად იზრუნა. ტაძარი დარბაზული ტიპისაა, ნაგებია რიყის ქვითა და აგურით. მას თავდაპირველად სამრეკლოც ჰქონია. კურმუხის წმ. გიორგი უდიდესი პოპულარობით სარგებლობს არა მხოლოდ ქრისტიან ქართველებში, არამედ ადგილობრივ მუსლიმ მოსახლეობაშიც (განსაკუთრებით წახურელებსა და მუღალებში), რომლებიც მას "ჯორჯი ფირიანს" ან "გურმუჩის ფირს" უწოდებენ და სასწაულმოქმედად მიიჩნევენ. ეს არის რელიგიური სინკრეტიზმის საინტერესო მაგალითი.
თანამედროვე მდგომარეობა: 2004-2005 წლებში აზერბაიჯანის ხელისუფლებამ ტაძრის რესტავრაცია ჩაატარა. როგორც თქვენს ტექსტშია აღნიშნული, თავდაპირველად ჯვარი არ აღუდგენიათ, რამაც ქართული მხარის პროტესტი გამოიწვია, რის შემდეგაც ჯვარი დააბრუნეს. ქართველ მორწმუნეებს წელიწადში ორჯერ, გიორგობის დღესასწაულებზე, ეძლევათ აქ წირვის ჩატარების უფლება. ტაძარი საჭიროებს მუდმივ მონიტორინგსა და ავთენტურობის დაცვას.
ალიბეგლოს (ისტორიული ელისენი) წმინდა ნინოს ეკლესია (ყახის რაიონი, სოფ. ალიბეგლო/ელისენი)
მდებარეობა: მდებარეობს სოფელ ალიბეგლოში, რომელიც ქრისტიან ინგილოთა ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ცენტრია.
ისტორია და აღწერა: არსებული ეკლესია აგებულია 1871 წელს, რუსეთის იმპერიის მიერ კავკასიაში მართლმადიდებლობის აღმდგენელი საზოგადოების დახმარებით, უფრო ძველი, შუა საუკუნეების ტაძრის ადგილზე ან მის სიახლოვეს. ტაძარი აგურისაა, გეგმით ჯვარ-გუმბათოვანი, თუმცა გუმბათი შედარებით დაბალია და გადახურვა თუნუქისაა. ეკლესია ეძღვნება წმინდა ნინოს, ქართველთა განმანათლებელს, რაც ხაზს უსვამს რეგიონის ღრმა ქრისტიანულ ფესვებს. იგი ალიბეგლოსა და მიმდებარე სოფლების ქრისტიანი ინგილოების მთავარი სულიერი ცენტრია.
თანამედროვე მდგომარეობა: ეკლესია მოქმედია. საჭიროებს გარკვეულ სარესტავრაციო სამუშაოებს.
ლექეთის (ლექართის) მონასტრის კომპლექსი (ყახის რაიონი, სოფ. ლექეთი/ლექითი)
მდებარეობა: მდებარეობს სოფელ ლექეთის მახლობლად, კავკასიონის მთისწინეთში, ტყით დაფარულ ფერდობზე, მდინარე ლექეთისწყლის (გიპრიჩაის) ხეობაში.
ისტორია და აღწერა: ეს არის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი და უძველესი ქართული სამონასტრო კომპლექსი ისტორიული ჰერეთის ტერიტორიაზე. კომპლექსი მოიცავს რამდენიმე ნაგებობას, რომელთაგან მთავარია მრგვალი ტაძარი – როტონდა, რომელიც, სავარაუდოდ, VII-IX საუკუნეებით თარიღდება (ზოგიერთი მოსაზრებით, უფრო ადრეულიც – V-VI სს.). როტონდა თავისი არქიტექტურული ტიპით (ოთხაფსიდიანი, ცენტრალურგუმბათოვანი ნაგებობა) უნიკალურია არა მხოლოდ კავკასიაში, არამედ მთელ ქრისტიანულ სამყაროში და პარალელებს პოულობს ისეთ ძეგლებთან, როგორიცაა ზვართნოცი სომხეთში და ბანას ტაძარი ტაო-კლარჯეთში. კომპლექსში ასევე შედის უფრო გვიანდელი პერიოდის (X-XII სს.) ბაზილიკური ტიპის ეკლესიის ნანგრევები, სამონასტრო სენაკები და სხვა დამხმარე ნაგებობები. ლექეთის მონასტერი იყო მნიშვნელოვანი რელიგიური, კულტურული და საგანმანათლებლო ცენტრი. აქ მოღვაწეობდნენ ცნობილი საეკლესიო პირები.
თანამედროვე მდგომარეობა: სამწუხაროდ, კომპლექსი დღეს მძიმე მდგომარეობაშია. როტონდის კედლების მნიშვნელოვანი ნაწილი დანგრეულია, თუმცა შემორჩენილი ფრაგმენტებიც კი წარმოდგენას გვიქმნის მის ყოფილ სიდიადეზე. ტერიტორია გაუწმენდავია, არ ტარდება საკონსერვაციო სამუშაოები. ეს ძეგლი სასწრაფო საერთაშორისო ყურადღებასა და სამეცნიერო კვლევას საჭიროებს.
კახის "მცირე ალავერდი" / შვიდი ეკლესიის მონასტერი (ყახის რაიონი, ქ. ყახის მახლობლად)
მდებარეობა: მდებარეობს ქალაქ ყახის ჩრდილოეთით, მთის ფერდობზე.
ისტორია და აღწერა: ხალხში ცნობილია როგორც "მცირე ალავერდი" მისი არქიტექტურული მსგავსების გამო კახეთის ალავერდის ტაძართან. ზოგიერთი წყაროთი, ეს არის შვიდი ეკლესიის სამონასტრო კომპლექსის ნაწილი (თუმცა, ეს სახელი უფრო ხშირად სხვა, უფრო აღმოსავლეთით მდებარე ალბანურ ძეგლთან მიმართებაში გამოიყენება). ყახის "მცირე ალავერდი" გუმბათოვანი ტაძარია, სავარაუდოდ, აგებულია X-XI საუკუნეებში ან შემდგომ, ქართული ხუროთმოძღვრების ტრადიციების მიხედვით. იგი მნიშვნელოვანი რელიგიური ცენტრი იყო.
თანამედროვე მდგომარეობა: ძეგლი საჭიროებს კვლევასა და რესტავრაციას. მისი ზუსტი დათარიღება და ისტორიული კონტექსტის დადგენა დამატებით კვლევას მოითხოვს.
მეშაბაშის წმინდა გიორგის ეკლესია (ყახის რაიონი, სოფ. მეშაბაში)
ისტორია და აღწერა: სოფელ მეშაბაშში, სადაც ქრისტიანი ინგილოები ცხოვრობენ, არსებობს წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესია. სავარაუდოდ, XIX საუკუნის ბოლოს ან XX საუკუნის დასაწყისში აგებული ან განახლებული ტაძარია, უფრო ძველი სალოცავის ადგილზე.
თანამედროვე მდგომარეობა: საჭიროებს ყურადღებას და მოვლა-პატრონობას. აქ ფუნქციონირებს ქართული სკოლაც, რომლის მძიმე მდგომარეობაც თქვენს ტექსტშია აღნიშნული.
კოტოკლოს წმინდა სამების ეკლესია (ყახის რაიონი, სოფ. კოტოკლო/ქოთოქლო)
ისტორია და აღწერა: სოფელ კოტოკლოში, რომელიც ასევე ქრისტიან ინგილოთა დასახლებაა, დგას წმინდა სამების სახელობის ეკლესია. აგებულია XIX საუკუნეში, აგურით. წარმოადგენს დარბაზულ ნაგებობას, დასავლეთიდან მიდგმული სამრეკლოთი.
თანამედროვე მდგომარეობა: მოქმედი ეკლესიაა.
ბოდბისხევის (ყუმის) ღვთისმშობლის ეკლესია (ყახის რაიონი, სოფ. ყუმი/ყუმბაზარი)
ისტორია და აღწერა: სოფელ ყუმში (ისტორიული ბოდბისხევი) მდებარეობს VIII-IX საუკუნეების ღვთისმშობლის სახელობის ბაზილიკური ტიპის ეკლესია. იგი ერთ-ერთი უძველესი ქრისტიანული ტაძარია რეგიონში. ნაგებია რიყის ქვით. ტაძარს აქვს საინტერესო არქიტექტურული დეტალები და ქვის ჩუქურთმები.
თანამედროვე მდგომარეობა: ძეგლი მძიმე მდგომარეობაშია, საჭიროებს სასწრაფო კონსერვაციასა და რესტავრაციას. ზოგიერთი ცნობით, მას ადგილობრივმა მოსახლეობამ სახურავი შეუკეთა, თუმცა პროფესიონალური ჩარევაა აუცილებელი.
ზარნის (ზაარნის) ეკლესია (ყახის რაიონი, სოფ. ზარნა)
ისტორია და აღწერა: სოფელ ზარნაში შემორჩენილია შუა საუკუნეების ქართული ეკლესიის ნანგრევები. ზუსტი დათარიღება და ისტორია ნაკლებადაა შესწავლილი.
თანამედროვე მდგომარეობა: ნანგრევების სახითაა შემორჩენილი.
პატერიანის (ფატერიანის) ეკლესია (ზაქათალის რაიონი)
ისტორია და აღწერა: ზაქათალის რაიონში, ისტორიულ სოფელ პატერიანში (დღევანდელი ფალდარლი ან მიმდებარე ტერიტორია) არსებობდა მნიშვნელოვანი ქართული ეკლესია. წყაროებში მოიხსენიება, როგორც ჰერეთის ერთ-ერთი საეპისკოპოსო კათედრა.
თანამედროვე მდგომარეობა: ზუსტი ადგილმდებარეობა და ამჟამინდელი მდგომარეობა დასაზუსტებელია. შესაძლოა, შემორჩენილია მხოლოდ ნანგრევები ან საერთოდ აღარ არსებობს.
ხორანთა / ხორნაბუჯი (ისტორიული ქალაქი)
ისტორია და აღწერა: ჰერეთის ერთ-ერთი უძველესი და უმნიშვნელოვანესი ქალაქი, რომელიც ჰეროსის მიერ დაარსებულ ჰერეთთან იგივდება. მოგვიანებით ცნობილი იყო ხორნაბუჯის სახელითაც (არ უნდა აგვერიოს კახეთის ხორნაბუჯში). იყო ჰერეთის პოლიტიკური და სავაჭრო ცენტრი.
თანამედროვე მდგომარეობა: ზუსტი ლოკალიზაცია სადავოა, სავარაუდოდ, თანამედროვე ქალაქ შაქის (აზერბაიჯანი) ან მის აღმოსავლეთით მდებარე ტერიტორიაზე უნდა ყოფილიყო. საჭიროებს არქეოლოგიურ კვლევას.
შაქი (ისტორიული ქალაქი)
ისტორია და აღწერა: ჰერეთის, მოგვიანებით კი დამოუკიდებელი შაქის სახანოს მნიშვნელოვანი ცენტრი. აქ მდებარეობდა შაქის ხანების სასახლე (XVIII ს.), რომელიც დღესაც გამორჩეული არქიტექტურული ძეგლია. ქალაქს ჰქონდა მრავალეთნიკური მოსახლეობა და მდიდარი სავაჭრო-სახელოსნო ტრადიციები.
თანამედროვე მდგომარეობა: თანამედროვე ქალაქი შაქი (ნუხა) აზერბაიჯანში. ისტორიული ფენები და ქართული კვალი კვლევას საჭიროებს.
"კავკასიის დიდი კედელი" / თავდაცვითი ნაგებობები:
ტერმინი "კავკასიის დიდი კედელი" უფრო ხშირად აღმოსავლეთ კავკასიის ჩრდილოეთ ნაწილში (დაღესტანი, თანამედროვე აზერბაიჯანის ჩრდილო-აღმოსავლეთი) არსებულ გრანდიოზულ თავდაცვით სისტემებს (მაგალითად, დერბენდის კედელი, ღილღილჩაის კედელი, ბეშბარმაყის კედელი) აღნიშნავს, რომლებიც V-VII საუკუნეებში ძირითადად სასანიანთა ირანის მიერ აიგო მომთაბარე ტომებისგან დასაცავად.
ისტორიული ჰერეთის ტერიტორიაზე ამ კედლების პირდაპირი გაგრძელება ნაკლებად სავარაუდოა, თუმცა რეგიონს ჰქონდა საკუთარი მნიშვნელოვანი ციხე-სიმაგრეები და თავდაცვითი ხაზები, რომლებიც კავკასიონის უღელტეხილებსა და სტრატეგიულ გზებს აკონტროლებდა. მაგალითად, მაჩხის (მაჩხომერის) ციხე (ზაქათალის რაიონი), ბელაქნის ციხე, ზაქათალის ციხე (XIX ს., რუსული ფორტიფიკაცია ძველი სიმაგრის ადგილზე) და სხვა მცირე ციხე-კოშკები. ეს ნაგებობები რეგიონის სტრატეგიულ მნიშვნელობას უსვამდა ხაზს.
"თამარის ხიდები":
საქართველოს ტერიტორიაზე არაერთი შუა საუკუნეების ხიდი უკავშირდება თამარ მეფის სახელს, რაც ხშირად ლეგენდარულია და ხალხურ მეხსიერებაში შემორჩენილ დიდ მშენებლობებს ასახავს.
ისტორიული ჰერეთის ტერიტორიაზე, მდინარეებზე (მაგალითად, ალაზანი, გიშისწყალი, ქიშისწყალი და მათი შენაკადები) არსებობდა არაერთი შუა საუკუნეების ქვის ხიდი, რომლებიც სავაჭრო-საქარავნო გზების ნაწილს წარმოადგენდა. კონკრეტულად რომელიმე მათგანის "თამარის ხიდად" მოხსენიების შესახებ ზუსტი ისტორიული ცნობები ნაკლებია, თუმცა შესაძლოა, ზოგიერთი მათგანი სწორედ განვითარებული შუა საუკუნეების (XI-XIII სს.) პერიოდში იყოს აგებული. მათი კვლევა და იდენტიფიცირება მნიშვნელოვანია.
სხვა მნიშვნელოვანი ძეგლები, რომლებიც კვლევას საჭიროებენ:
ლელიანის ეკლესიები (ყახის რაიონი, სოფ. ლელიანი/ილისუ): სოფელ ლელიანში (ყოფილი ელისუ, ელისუს სასულთნოს ცენტრი) და მის შემოგარენში შემორჩენილია რამდენიმე ქართული ეკლესიის ნანგრევი.
ზარაფხანის ეკლესია (ბელაქნის რაიონი)
მრავალი უსახელო და ნაკლებად შესწავლილი ეკლესიისა და ციხის ნანგრევები მთელი საინგილოს ტერიტორიაზე.
ეს ძეგლები წარმოადგენენ არა მხოლოდ ქართული, არამედ კავკასიის საერთო კულტურული მემკვიდრეობის უმნიშვნელოვანეს ნაწილს. მათი დაცვა, მეცნიერული შესწავლა და პოპულარიზაცია აუცილებელია როგორც ისტორიული სამართლიანობის აღსადგენად, ისე რეგიონში კულტურული ტურიზმის განვითარებისა და ხალხთაშორისი ურთიერთობების გასაღრმავებლად.
8. თანამედროვე გამოწვევები (გაფართოებული)
ზემოთ უკვე შევეხეთ აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე მცხოვრები ქართველების (ინგილოების) წინაშე არსებულ გამოწვევებს. ამას შეიძლება დაემატოს:
ისტორიული მეხსიერების დამახინჯების მცდელობები: სამწუხაროდ, ზოგჯერ შეინიშნება ისტორიული ფაქტების არასწორი ინტერპრეტაციის ან ქართული კულტურული მემკვიდრეობის ნიმუშების ალბანურად ან სხვა კულტურის ძეგლებად გამოცხადების მცდელობები. ეს ართულებს მეცნიერულ დიალოგს და კეთილმეზობლურ ურთიერთობებს.
საქართველოსთან მიმოსვლის სირთულეები: მიუხედავად იმისა, რომ საზღვარი ღიაა, გარკვეული ბიუროკრატიული ან ეკონომიკური ბარიერები შესაძლოა ართულებდეს თავისუფალ მიმოსვლასა და ნათესაური კავშირების შენარჩუნებას.
ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებში ჩართულობა: მნიშვნელოვანია, რომ ადგილობრივ ქართველებს ჰქონდეთ საკუთარი ინტერესების წარმოდგენისა და გადაწყვეტილების მიღების პროცესში მონაწილეობის შესაძლებლობა.
ჯანდაცვისა და სოციალური სერვისების ხელმისაწვდომობა: ეს ზოგადი გამოწვევაა, რომელიც შესაძლოა განსაკუთრებით მგრძნობიარე იყოს ეთნიკური უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში.
ამ გამოწვევების დასაძლევად აუცილებელია საქართველოსა და აზერბაიჯანის მთავრობებს შორის მჭიდრო, კონსტრუქციული დიალოგი, საერთაშორისო ორგანიზაციების ჩართულობა და სამოქალაქო საზოგადოების აქტიურობა ორივე ქვეყანაში.