ძველი ქართული ანბანი - საწყისები

 

ძველი ქართული ანბანი ერთ-ერთი უძველესი დამწერლობაა მსოფლიოში, რომელიც გამოიყენება ქართული ენის ჩასაწერად. ის უნიკალურია თავისი სტრუქტურით, ვიზუალური ესთეტიკითა და ისტორიული განვითარებით. ქართულ ანბანს სამი ძირითადი ფორმა აქვს: ასომთავრული, ნუსხური და მხედრული, რომელთაგან თითოეულს თავისი დანიშნულება და ისტორიული მნიშვნელობა ჰქონდა. ამ ანბანის შექმნა და განვითარება მჭიდროდაა დაკავშირებული ქართული ენის, კულტურისა და ქრისტიანული რელიგიის განვითარებასთან.

ძველი ქართული ანბანი (ჰიპოთეზები)
ძველი ქართული ანბანი >>  მესროპ მაშტოცი და ქართული ანბანის შექმნის თეორია

ძველი ქართული ანბანის შექმნის თარიღი და ავტორი დღემდე დისკუსიის საგანია. ტრადიციულად, ქართული ანბანის შექმნა მიაწერება მესროპ მაშტოცს, სომეხ მეცნიერსა და მისიონერს, რომელმაც 405 წელს შექმნა სომხური ანბანი. ამ თეორიის მიხედვით, მაშტოცმა, რომელიც აქტიურად მოღვაწეობდა კავკასიის რეგიონში ქრისტიანობის გავრცელებისთვის, შესაძლოა, შექმნა ქართული და აგრეთვე ალბანური ანბანები. ამის შესახებ ცნობები გვხვდება სომეხ ისტორიკოს კორნელი კეკელიძის ნაშრომებში, რომელიც მიუთითებს, რომ მაშტოცმა იცოდა ქართული ენა და მონაწილეობა მიიღო ქართული დამწერლობის შექმნაში.

თუმცა, ეს თეორია სადავოა. ზოგიერთი ქართველი მეცნიერი, მაგალითად, ივანე ჯავახიშვილი, თვლის, რომ ქართული ანბანი შეიქმნა ქართველთა მიერ, ქრისტიანობის მიღებამდე (337 წ.) ან მის შემდგომ, მაგრამ დამოუკიდებლად მაშტოცის გავლენის გარეშე. ამ თეორიის მხარდამჭერები მიუთითებენ, რომ ქართული ანბანის სტრუქტურა და ვიზუალური სტილი მნიშვნელოვნად განსხვავდება სომხურისგან, რაც მის ადგილობრივ წარმოშობაზე მეტყველებს.

ფარნავაზის ჰიპოთეზა

ძველი ქართული ანბანი

ქართული ისტორიოგრაფიის ერთ-ერთი ცნობილი წყარო, „ქართლის ცხოვრება“, მიუთითებს, რომ ქართული ანბანის შექმნა შესაძლოა დაკავშირებული იყოს ფარნავაზ I-თან, ძვ.წ. III საუკუნის იბერიის მეფესთან. ამ ჰიპოთეზის თანახმად, ფარნავაზმა, რომელმაც ქართული სახელმწიფო გააძლიერა, ხელი შეუწყო ენისა და დამწერლობის განვითარებას. თუმცა, ამ ჰიპოთეზისთვის არქეოლოგიური ან წერილობითი მტკიცებულებები ნაკლებად არსებობს, და ის უფრო მითოლოგიურ ხასიათს ატარებს.

ქრისტიანობის როლი

ძველი ქართული ანბანი

ძველი ქართული ანბანი განვითარებაში გადამწყვეტი როლი ითამაშა ქრისტიანობის მიღებამ 337 წელს. ქრისტიანობის გავრცელებამ გამოიწვია საჭიროება, რომ წმინდა წერილი და ლიტურგიული ტექსტები ქართულ ენაზე ყოფილიყო ხელმისაწვდომი. ამან სტიმული მისცა დამწერლობის შექმნას ან დახვეწას. V საუკუნეში, სავარაუდოდ, უკვე არსებობდა ასომთავრული, რომელიც გამოიყენებოდა რელიგიური და საერო ტექსტების ჩასაწერად.

ქართული ანბანის ფორმები

 

1. ასომთავრული

ასომთავრული, ანუ „დიდებული ასოები“, არის ქართული ანბანის ყველაზე ადრეული ფორმა. ის ხასიათდება მკაფიო, მონუმენტური და სწორხაზოვანი ასოებით, რაც მას განსაკუთრებით შესაფერისს ხდიდა ქვაზე ან სხვა მყარ ზედაპირზე წარწერებისთვის. ასომთავრულის უძველესი ნიმუშები თარიღდება V-VI საუკუნეებით, მაგალითად, ბოლნისის სიონის (V ს.) და ჯვრის მონასტრის (VI ს.) წარწერები.

• მახასიათებლები: ასომთავრული არის ერთფეროვანი (unicameral), ანუ არ განასხვავებს დიდ და პატარა ასოებს. თითოეული ასო შეესაბამება ერთ ხმოვანს ან თანხმოვანს, რაც ანბანს ძალიან ფონეტურად აქცევს.
• **გამოყენება领

2. ნუსხური

ნუსხური, ანუ „წიგნის ასოები“, განვითარდა IX-X საუკუნეებში, როგორც ასომთავრულის გამარტივებული ვერსია. ის უფრო მომრგვალებული და კალიგრაფიულია, რაც მას ხელნაწერთა წერისთვის უფრო მოსახერხს ხდიდა. ნუსხური ძირითადად გამოიყენებოდა რელიგიური ხელნაწერებისთვის, როგორიცაა სახარება და საგალობლები.

• მახასიათებლები: ნუსხური ასევე ერთფეროვანია, მაგრამ მისი ასოები უფრო რბილი და მრგვალია, რაც საშუალებას აძლევდა მონასტრებში მწიგნობრებს სწრაფად და ლამაზად დაეწერათ ხელნაწერები.
• ნიმუშები: ნუსხურის მაგალითები შეგვიძლია ვიხილოთ შუა საუკუნეების ქართულ ხელნაწერებში, როგორიცაა ჯრუჭის სახარება (X ს.).

3. მხედრული

მხედრული, ანუ „საერო ასოები“, დღევანდელი ქართული ანბანის საფუძველია. ის განვითარდა XI-XII საუკუნეებში, როგორც ნუსხურის კიდევ უფრო გამარტივებული ფორმა, რომელიც გამოიყენებოდა საერო მიზნებისთვის, მაგალითად, სამეფო განკარგულებების, წერილებისა და ადმინისტრაციული დოკუმენტების ჩასაწერად.

• მახასიათებლები: მხედრული გამოირჩევა სიმარტივითა და სისწრაფით. XVII საუკუნეში, როდესაც სტამბა გავრცელდა, მხედრულმა თანდათან ჩაანაცვლა ასომთავრული და ნუსხური ყოველდღიური გამოყენებისთვის.
• თანამედროვე გამოყენება: დღეს მხედრული გამოიყენება ყველა სფეროში — განათლებაში, მედიაში, ლიტერატურაში და ყოველდღიურ ცხოვრებაში. ის ასევე გამოიყენება ციფრულ სივრცეში, რაც ქართული ენის შენარჩუნებასა და გავრცელებას უწყობს ხელს.

ქართული ანბანის ევოლუცია და გარდაქმნები

 ძველი ქართული ანბანი

ქართული ანბანი თავდაპირველად შედგებოდა 38 ასოსგან, თუმცა თანამედროვე მხედრულში 33 ასოა. ზოგიერთი ასო, რომელიც აღნიშნავდა ხმებს, რომლებიც აღარ გამოიყენება თანამედროვე ქართულში, ამოიღეს. მაგალითად, ასოები „ჲ“ (იე) და „ჳ“ (ვიე) აღარ გამოიყენება.

• სტანდარტიზაცია: XIX საუკუნეში, როდესაც საქართველო რუსეთის იმპერიის ნაწილი გახდა, ქართულმა ანბანმა გარკვეული სტანდარტიზაცია განიცადა. ილია ჭავჭავაძისა და სხვა განმანათლებელთა ძალისხმევით, მხედრული გახდა ერთადერთი ოფიციალური ანბანი.
• საბჭოთა პერიოდი: საბჭოთა კავშირში განიხილებოდა ქართული ანბანის კირილიცით ჩანაცვლების იდეა, მაგრამ ქართველთა მძაფრმა წინააღმდეგობამ ეს გეგმა ჩაშალა.

ქართული ანბანის კულტურული მნიშვნელობა

 ძველი ქართული ანბანი

ქართული ანბანი არა მხოლოდ დამწერლობის სისტემაა, არამედ ქართული იდენტობისა და კულტურის განუყოფელი ნაწილი. ის იუნესკოს მიერ აღიარებულია, როგორც კაცობრიობის არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ნაწილი (2016 წ.). ქართული ანბანის უნიკალურობა მის ფონეტურ სიზუსტეში, ესთეტიკურ სილამაზესა და ისტორიულ სიღრმეშია.

• ხელოვნებაში: ქართული ანბანი ხშირად გამოიყენება ქართულ ხელოვნებაში, კალიგრაფიასა და დიზაინში. მისი ასოები ხშირად ჩნდება ორნამენტებში, ფერწერასა და არქიტექტურაში.
• განათლება: ქართული ანბანის სწავლება იწყება ადრეულ ასაკში, რაც ხელს უწყობს ენისა და კულტურის შენარჩუნებას.

თანამედროვე გამოწვევები და მომავალი

ციფრულ ეპოქაში ქართული ანბანის გამოყენება გაფართოვდა. Unicode-ის სტანდარტმა (1991) შესაძლებელი გახადა ქართული ტექსტების ციფრული ფორმით გამოყენება. თუმცა, გამოწვევები, როგორიცაა შრიფტების თავსებადობა და ციფრული პლატფორმების სრული მხარდაჭერა, ჯერ კიდევ არსებობს.

• შენარჩუნება: ქართული ანბანისა და ენის შენარჩუნება მნიშვნელოვანია გლობალიზაციის ეპოქაში, როდესაც დომინანტური ენები, როგორიცაა ინგლისური, ზეგავლენას ახდენს.
• ინოვაციები: თანამედროვე ქართველი დიზაინერები და პროგრამისტები ქმნიან ახალ შრიფტებსა და აპლიკაციებს, რათა ქართული ანბანი მოერგოს თანამედროვე მოთხოვნებს.

ქართული ანბანის ისტორია არის ქართველი ერის გამძლეობის, კულტურული თვითმყოფადობისა და შემოქმედებითი სულის ამსახველი. მისი შექმნა, განვითარება და თანამედროვე გამოყენება აჩვენებს, თუ როგორ შეიძლება ერთმა დამწერლობამ გახდეს ერის ისტორიის, რწმენისა და მისწრაფებების სიმბოლო. ქართული ანბანი არა მხოლოდ წერის საშუალებაა, არამედ ცოცხალი მემკვიდრეობა, რომელიც აგრძელებს განვითარებასა და შთაგონებას.

### **ასომთავრული ანბანი**
ქვემოთ მოცემულია ასომთავრული ანბანის ძირითადი ასოები თანამედროვე მხედრულის შესაბამისობით. ასომთავრულში თავდაპირველად 38 ასო იყო, მაგრამ ზოგიერთი მათგანი თანამედროვე ქართულში აღარ გამოიყენება (მაგ., "ჱ", "ჲ", "ჳ", "ჴ", "ჵ").

 

ასომთავრული	მხედრული	დასახელება	ჟღერადობა
Ⴀ	ა	ანი	[a]
Ⴁ	ბ	ბანი	[b]
Ⴂ	გ	განი	[ɡ]
Ⴃ	დ	დონი	[d]
Ⴄ	ე	ენი	[e]
Ⴅ	ვ	ვინი	[v]
Ⴆ	ზ	ზენი	[z]
Ⴇ	თ	თანი	[tʰ]
Ⴈ	ი	ინი	[i]
Ⴉ	კ	კანი	[kʼ]
Ⴊ	ლ	ლასი	[l]
Ⴋ	მ	მანი	[m]
Ⴌ	ნ	ნარი	[n]
Ⴍ	ო	ონი	[o]
Ⴎ	პ	პარი	[pʼ]
Ⴏ	ჟ	ჟანი	[ʒ]
Ⴐ	რ	რაე	[r]
Ⴑ	ს	სანი	[s]
Ⴒ	ტ	ტარი	[tʼ]
Ⴓ	უ	უნი	[u]
Ⴔ	ფ	ფარი	[pʰ]
Ⴕ	ქ	ქანი	[kʰ]
Ⴖ	ღ	ღანი	[ɣ]
Ⴗ	ყ	ყარი	[qʼ]
Ⴘ	შ	შანი	[ʃ]
Ⴙ	ჩ	ჩანი	[tʃʰ]
Ⴚ	ც	ცანი	[tsʰ]
Ⴛ	ძ	ძილი	[dz]
Ⴜ	წ	წილი	[tsʼ]
Ⴝ	ჭ	ჭარი	[tʃʼ]
Ⴞ	ხ	ხანი	[x]
Ⴟ	ჯ	ჯანი	[dʒ]
Ⴠ	ჰ	ჰაე	[h]

 **დამატებითი ასოები (არ გამოიყენება თანამედროვე ქართულში)**

ასომთავრული	დასახელება	ჟღერადობა
Ⴡ	ჱ ე	[eɪ] (ძველი "ე")
Ⴢ	ჲ ჲ	[j] (ძველი "ი")
Ⴣ	ჳ ჳ	[uɪ] (ძველი "უ")
Ⴤ	ჴ ჴ	[qʰ] (ძველი "ყ")
Ⴥ	ჵ ჵ	[oː] (ძველი "ო")

- **ასომთავრული** ძირითადად გამოიყენებოდა ძველი ქართული ხელნაწერებისთვის, მაგ., V-VI საუკუნის ფალიმფსესტებში (მაგ., სიონის ფალიმფსესტი) და ეკლესიური წიგნებისთვის. მისი ასოები მომრგვალებული და საზეიმოა, რაც მას მონუმენტურ ხასიათს ანიჭებდა.
- **განვითარება**: IX-XI საუკუნეებში გაჩნდა **ნუსხური**, რომელიც უფრო მარტივი და პრაქტიკული იყო, ხოლო XII საუკუნიდან **მხედრულმა** ჩაანაცვლა ისინი ყოველდღიური მოხმარებისთვის.
- **დღეს**: ასომთავრულს ძირითადად ეკლესიებში, ძეგლებზე ან კულტურულ-ისტორიულ ნიმუშებში ვხვდებით. თანამედროვე ქართულში 33-ასოიანი მხედრული ანბანია გამოყენებული.